Мой першы пераклад здарыўся вельмі выпадкова. Мая сяброўка Ута Зіберт расказвала мне пра паэтку Грэту Шоон, якая пісала на ўсходнефрызскай мове (Plattdeutsch). Мы размаўлялі пра моўную сітуацыю, пра ўзаемадачыненні маленькіх і вялікіх моў. Я гартала кнігі гэтай паэткі і раптам зразумела, пачула, як гэта будзе па-беларуску. Тут жа даволі лёгка пераклаліся некалькі вершаў. І першая эмоцыя – гэта здзіўленне. Здзіўленне ад таго, што вось яно так нібы само. І ад таго, што гэта ўсё ж я зрабіла. І радасць яшчэ. Уздым і радасць.

Калі прыходзіш у пераклад, важна, каб на самым пачатку знайшліся людзі, якія б табе паказалі, што твая праца запатрабавана, стварыўшы прастору, дзе ты зможаш працаваць з тэкстамі не ў шуфлядку, а для публічнага прадстаўлення. У працы для сябе ёсць небяспека ілюзіі, публічнасць сутыкае нас з рэчаіснасцю. 

Майму прыходу ў пераклад у гэтым сэнсе вельмі паспрыяў Дзмітры Клячко, які ў той час працаваў у Інстытуце імя Гётэ ў Мінску. Менавіта ад яго я атрымала першыя заказы на пераклады для чытанняў, прычым гэта былі вельмі складаныя творы, напрыклад вершы Монікі Рынк, Ільмы Ракузы або Марыцы Бодражыч. Цікава, што тыя пераклады заўжды былі звязаныя з прэзентацыямі, у якіх удзельнічалі аўтары. Мяркую, што на маё ўзаемадзеянне з аўтарамі гэта таксама вельмі паўплывала. Я адчула, якая гэта асалода: знаходзіцца разам з аўтаркай або аўтарам у прасторы пэўнага тэксту. 

Я сказала, што першыя вершы пераклаліся вельмі лёгка, але потым былі і такія, што зусім не ішлі. Або мне здавалася, што я нешта намацала, а яно аказвалася зусім нятрапным. Тады ахоплівала моцнае расчараванне і страх, што гэтыя тэксты ніколі не атрымаюцца. Такія пачуцці і зараз бываюць. Калі буксую, то ёсць страх, што ніколі не выберуся. І толькі досвед надае ўпэўненасці: калі столькі і столькі разоў атрымлівалася, то, хутчэй за ўсё, атрымаецца і гэтым разам. 

Але пэўнасці няма. Для мяне гэта вельмі непрадказальны працэс, працягласць і інтэнсіўнасць вымяраю, бадай, усё ж кніжкамі або іншымі публікацыямі. 

Падчас працы нават страшна вымяраць, бо падаецца, што ўсё неяк неэфектыўна. Я доўга не магла змірыцца з тым, што даробак не вельмі залежыць ад гадзін. А потым дазволіла сабе быць неэфектыўнай. Дакладней, зразумела, што гэтая «неэфектыўнасць» каштоўная і трэба яе паважаць. Пакуль знешне нічога не рухаецца, ува мне ідуць працэсы, тэкст выспявае. 

Для мяне адзін з галоўных складнікаў перакладу – гэта стасункі. Тут і адносіны з тэкстам, і адносіны паміж мовамі, і стасункі перакладчыка з аўтарам ды чытачом. Калі мы вядзём гаворку пра глыбіннае экзістэнцыйнае вымярэнне стасункаў, пра сапраўдную сустрэчу, то паняцце эфектыўнасці знікае само сабой. Што такое эфектыўнае сяброўства або эфектыўнае каханне? Можна, вядома, глядзець і на стасункі функцыянальна, выбудоўваць, каб было зручна або бяспечна, яно мо і будзе карысным, але сапраўднай сустрэчы тут не адбудзецца. А для мяне літаратурны пераклад акурат пра сапраўдныя сустрэчы. 

Калі разглядаць пераклад праз прызму стасункаў, то прыходзіць згода на неэфектыўнасць, на непрадказальнасць, на тое, што няма схем, што кожная новая кніга – асобная гісторыя. Больш уважліва, дарэчы, пачынаеш ставіцца да самога працэсу.

На мой погляд, гэтае вымярэнне суб’ектнасці і стасункаў будзе рабіцца ўсё больш выразным з развіццём штучнага інтэлекту. Эфектыўнасць пяройдзе ў сферу штучнага інтэлекту, а перакладчык будзе больш запатрабаваны як асоба, здольная прымаць суб’ектыўныя рашэнні і ўступаць у стасункі. Так што, як на мяне, адмаўленне ад эфектыўнасці – хутчэй здабытак у антрапалагічным сэнсе. Акурат у капіталістычным свеце адчужанасць працы – вялікая праблема. Людзі развучваюцца адчуваць саміх сябе падчас жыцця, яны не могуць без стасункаў і пачынаюць вынаходзіць нейкія падробленыя, калі сапраўдных няма. У гэтым сэнсе літаратурныя перакладчыкі ў вельмі прывілейным становішчы. Наша праца грунтуецца на сапраўдных стасунках.  

Для мяне слушна і першае, і другое. Каханне і творчасць вельмі падобныя, мне здаецца, што яны жывяцца з адной і той жа крыніцы: у працэсе і творчасці, і кахання чалавек бярэ на сябе рызыку раскрыцца, быць у повязі з некім або з нечым без гарантый і канструкцый, тут і цяпер. Я думаю, што такі модус быцця вельмі натуральна вядзе да разадчужэння праз досвед адкрытасці, праз узаемадзеянне.

А пераклад, у параўнанні з іншымі відамі мастацтва, яшчэ і накіраваны на дзейнае пражыванне дыялогу. Вельмі важны фактар тут (як і ў стасунках): развіццё магчыма, толькі калі ты застаешся ў справе, не сыходзіш з дыстанцыі, нават калі складана і часам амаль невыносна. Мне ўзгадаўся амерыканскі псіхатэрапеўт і сексолаг Дэвід Шнарх, паводле якога канфлікты – гэта блаславенне, існуюць яны на карысць эвалюцыі, бо людзі канфліктуюць там, дзе закранаюцца межы іх успрымання і магчымасцяў. Калі канфлікты канструктыўна пераадольваюцца, то ўдзельнікі развіваюць новыя спосабы ўзаемадзеяння з сабой, з іншым, са светам. На мой погляд, гэта можна сказаць і пра пераклад: калі пераадольваеш перашкоды, то ўрэшце развіваеш і тэкст пэўнага перакладу, але яшчэ і мову, і ўласны інструментарый, прычым не толькі перакладчыцкі, але і агулам здольнасць успрымаць Іншага, адказваць на яго, тым самым зведваючы і сябе. 

Для мяне вельмі важны мой унутраны водгук на тэкст, над якім збіраюся працаваць, нават калі гэта заказная праца. Няма такіх грошай, якімі можна было б расплаціцца за час жыцця, патрачаны на тэкст, які не кранае, не падабаецца. Вельмі часта праекты я абіраю сабе сама. Зыходны твор – гэта як пачутая фраза, а пераклад – адказ. Я абіраю аўтараў і творы, на якія мне хочацца адказваць. 

Адчуванні падчас працы вельмі змяняюцца, можна сказаць, што праходзіць увесь спектр, зноў жа, вядомы са сферы стасункаў: ад захаплення да расчаравання і раздражнення, ад радасці да страху. Чым глыбей занураешся ў тэкст, тым больш усяго бачыш, тым больш разумееш аб’ём працы. Часам робіцца сапраўды страшна, што не здолееш. 

Калі я працавала над сваёй першай кнігай, гэта было «Хараство жыцця» Міхаэля Кумпфмюлера, то ў мяне быў момант абсалютнага расчаравання ў сабе. Я зразумела, як аўтар тонка працуе, мне здавалася, я ніколі так не змагу. Добра, што ў той момант у нас акурат была працоўная сустрэча. Я сказала Міхаэлю: «Я ніколі не змагу так, як ты». На што ён адказаў: «Нічога страшнага, тады зробіш іначай, зробіш сваю ўласную кнігу з гэтага. Я бачу, як ты глыбока ў матэрыяле, я табе цалкам давяраю». І гэта было для мяне неверагодна важна. Робячы «сваю кнігу», я ўрэшце вельмі ўважліва адсочвала, каб тое, што ў Міхаэля, максімальна заставалася. Мяркую, гэты карт-бланш з боку аўтара вельмі паўплываў на мяне, ён і абудзіў адказнасць, і дазволіў пачувацца свабодна. 

Так, гэта праўда, для мяне вельмі важная супраца з аўтарамі і аўтаркамі. Магчыма, я таксама пабойваюся, але тэксту, зместу: баюся нешта не так зразумець, напрыклад, таму і імкнуся заручыцца падтрымкай аўтара. Але гэта толькі частка матывацыі. Вельмі важны складнік – гэта проста радасць ад камунікацыі. Вось зараз падумала, што, можа быць, кніга – усяго толькі нагода арганізаваць прастору камунікацыі з чалавекам, які цябе зацікавіў. 

Пра што размаўляем? З аднаго боку, я вельмі люблю разбіраць тэкст з аўтарам, вельмі канкрэтныя рэчы кшталту мадальных часціц, пабудовы сказаў або выбару лексікі, то бок канкрэтныя месцы ў тэксце. Абмяркоўваючы, я лепш разумею логіку пэўнага тэксту і інструментарый аўтара. Каб была магчымасць, я б з кожным ледзь не старонку за старонкай праходзіла тэкст. З ужо згаданым Міхаэлем Кумпфмюлерам так і было. Спярша ён нерваваўся, маўляў, не паспеем такімі тэмпамі. Але я яму патлумачыла, што мне не трэба ўсё, мне трэба хоць частку такімі дробнымі крокамі прайсці. І ён пагадзіўся, потым напісаў мне, што вельмі шмат даведаўся пра сваю кнігу за тыя дні.

Яшчэ мне вельмі важныя акалічнасці стварэння кнігі. Я наогул люблю момант, калі аўтар кажа «наша кніга». Для мяне перакладзеная кніга таксама «наша», таму я хачу ведаць, як яна паўстала і на мове арыгінала, што было да мяне, так бы мовіць. Люблю распытваць аўтараў пра іх персанажаў. Напрыклад, як з Ёнасам Люшэрам абмяркоўвалі, як жа нас раздражняе Прайзінг. Я прызналася, што герой гэты часам абсалютна невыносны ў сваёй няздольнасці дзейнічаць, на што Ёнас адказаў, што для яго таксама. У выніку мы абгаворвалі Прайзінга як нейкага агульнага знаёмага, пляткарылі пра яго. 

Дарэчы, камунікацыя развіваецца і з аўтарамі, якія ўжо памерлі. Там таксама ёсць момант занурэння ў аўтара, выбудовы з ім агульнай прасторы. 

Што тычыцца ўлады, то цяжка сказаць, у каго яе больш у звязцы аўтар – перакладчык. Вядома, аўтар задае ўсе складнікі, але перакладную кнігу стварае менавіта перакладчык. Уявіце сабе, напрыклад, Лукас Бэрфус па-беларуску сказаў толькі тое, што я пераклала, ні больш ні менш. Аўтар у пэўным сэнсе аддадзены на волю перакладчыка. Гэта вельмі вялікая ўлада і адказнасць для перакладчыка. 

І тое, і тое – шчыльнае ўзаемадзеянне, але спосаб узаемадзеяння ўсё ж адрозны, розныя фокусы. Каб патлумачыць, як мне гэта бачыцца, скарыстаюся вобразамі са сферы цялеснага ўзаемадзеяння. Калі ты адказваеш на нейкі тэкст сваім тэкстам, то нібыта танцуеш з гэтым чалавекам. Прыглядаешся да яго рухаў, рэагуеш на іх, але ўсё ж фокус – на тваіх рухах. Калі адказваеш перакладам, то гэта як рабіць каму-небудзь масаж: чалавек давярае сваё цела тваім рукам, і ты працуеш з яго мышцамі, заціснутасцямі, звязкамі. Вядома, робячы масаж, адчуваеш і ўласнае цела, але факусіруешся менавіта на іншым. 

Кропка заўжды балючая. Кропку я ставіць не вельмі добра ўмею і часта проста прымушаю сябе гэта зрабіць на пэўным этапе, калі з’яўляецца адчуванне, што зашмальцоўваю тэкст. Асабліва складана мне даецца кропка перад здачай рэдактару. Дагэтуль не магу пазбавіцца адчування, нібыта кантрольную на праверку здаю. 

Ці ўсё ўлічыла? Ці на ўсё звярнула ўвагу? Ведаю, што хібы ды недагляды – натуральны складнік працэсу, іначай і прафесіі рэдактара не было б, але школьны комплекс выдатніцы ўсё адно час ад часу дае пра сябе знаць. Праўда, цяпер ужо толькі ў першы момант. Потым, калі абмяркоўваем з рэдактарамі праўкі, у цэнтры ўвагі тэкст. І я адчуваю палёгку, што маю саюзніка, які суправаджае нас з тэкстам на гэтым этапе. Мне падабаецца, што на адказным апошнім этапе я з тэкстам не сам-насам, таму я надзвычай уважліва стаўлюся да выбару рэдактараў ды карэктараў, мне важна, каб было паразуменне адносна стаўлення да мовы, да перакладу, да тэксту. 

Супрацоўніцтва развіваецца на аснове змястоўных, чалавечых супадзенняў ды зацікаўленняў. Напрыклад, з Антанінай Слабодчыкавай або з Юрам Дзіваковым, мастакамі, з якімі я часта супрацоўнічаю, у мяне ёсць адчуванне, што мы займаемся нейкім агульным даследаваннем, толькі лабараторыі і інструменты ў нас адрозныя. 

Часта тэмай супрацы робіцца перакладны тэкст або сам працэс перакладу. Гэта для мяне вельмі каштоўныя моманты, бо яны дазваляюць па-новаму зірнуць на знаёмыя працэсы. Можна сказаць, што гэта пераклад таго, што я раблю, на візуальную мову. Калі я пішу тэксты для мастакоў, то таксама перакладаю тое, што бачу, на мову вербальную. Антаніна Слабодчыкава, для прац якой я часта пішу суправаджальныя тэксты, называе мяне сваёй перакладчыцай.

Сёння я ўжо не магу ўявіць сваю працу без мастацкага асяроддзя. Вельмі важны для мяне праект у гэтым сэнсе – арт-вёска Каптаруны, якую заснаваў Артур Клінаў. Гэта прастора дыялогаў паміж рознымі культурамі, дысцыплінамі, асобамі. Пераклад і ў вузкім (з адной мову на іншую), і ў шырокім сэнсе (пасрэдніцтва) там вельмі запатрабаваны. 

Якое цікавае пытанне! Я раней пра гэта не думала, але, прачытаўшы пытанне, тут жа адчула, што ёсць тэксты, да якіх мне хацелася б вярнуцца праз гадоў 10–15, але гэта не ўсе з тых, што я пераклала. Напэўна, гэта як з кнігамі. Нейкія ты чытаеш і не вяртаешся да іх больш, нават упадабаўшы, а некаторыя перачытваеш рэгулярна. Ці можна ведаць такое адразу? Бадай, не, як і ў любых жывых стасунках, у перакладзе шмат розных шляхоў, па якіх можа развівацца ўзаемадзеянне. Цяпер прасачу, што захочацца перакласці праз гадоў 10–15.